نوول (داستان کوتاه)

قسمت اول
غلامحسین خیّر
نوول که در زبان فارسی به داستان کوتاه، ترجمه شده، در بین ملل جای وسیعی برای خود باز کرده است. من تصور می‏کنم علت آن کار ماشینی قرن بیستم است. در این قرن، سرعت افزایش یافته است و فعالیت‏ها وسعت گرفته و به اقتضای زمان، هر عملی لازم است که در کوتاه‏ترین فاصله زمانی انجام شود و در عین حال نتیجه هم مطلوب باشد. از این جهت خوانندگان قرن بیستم، دیگر نمی‏توانند یک رمان هزار صفحه ای را به رغبت بخوانند. به علاوه اگر اثری در مدت زیادی خوانده شود، بین خواندن فاصله ایجاد می‏شود. این فاصله زمانی، طبعا از تاثیر یک نوشته می کاهد. نوول از این هر دو عیب دور است. اما چنین به نظر می‏رسد که بعضی تصور می‏کنند، نوول، از لحاظ ارزش، نمی‏تواند هم طراز رمان قرار گیرد. ممکن است اینان، مطلب را چنین توضیح دهند که در نوول، تراکم مطالب کم است و برای به هم بستن و ایجاد هم‏آهنگی در میان مطالب زیادتر، قدرت بیشتری لازم است. بسیاری از نوول‏ها اجازه این تصور را به ما می‏دهد؛ ولی اگر مثلا یک آدم کوتاه‏قد، بی‏ارزش از آب در آید، دلیل آن نیست که اصولا بلندقدان، بیش از کوتاه‏قدان، از نعمت نبوغ، بهره‏مند باشند. اینان نوول را نوشته‏ی کوچکی تصور می‏کنند که از هر جهت هم‏پایه‏ی یک فصل از یک رمان است؛ همان قدر مختصر، با همان گسترش، با همان شیوه بیان؛ اما اگر نوول به منزله یک عضو بریده شده از یک اندام باشد، نوول نیست. نوول، آدم کوتاه‏قدی است که مثل یک آدم بلندقد و سالم، تمام نیروهای انسانی را در خود جمع دارد؛ با این تفاوت که این نیروهایی که در رمان در صفحات زیاد پراکنده است، در نوول، در حجم کم، متراکم شده؛ بدون این که کم شده باشد. در نوول، می‏توان همه چیز را بیان کرد؛ بدون این که چیزی بیان شده باشد. نوول یعنی یک رشته اشاره‏های مختصر و فشرده. خواننده‏ی نوول از هر اشاره مطلبی را درک می‏کند که در رمان برای بیان آن چندین صفحه اشغال می‏شود. هر یک از این اشاره‏ها باید چنان باشد که در خواننده همان تاثیری را که نویسنده توقع دارد، به جا گذارد. خواننده‏ی نوول باید کسی باشد که مدت‏ها رمان خوانده باشد. به همین علت، می‏بینیم ملل اروپایی، پیش از ما، به نوول پرداختند و بیش از ما، به آن مشغول‏اند.
خواننده‏ی فارسی زبان، فقط نوولی را می‏فهمد که رمان کوچکی باشد، مثل یک فصل از یک رمان، مطالب همان قدر ساده، همان قدر شکافته شده و تراکم همان قدر اندک؛ ولی از درک نوولی که یک رمان بزرگ است، از درک نوول، به معنای واقعی واجد همان شرایط و هدفی که نوول را به وجود آورده است و مزایای خاص نوول را داراست، ناتوان است. هموطنان ما هنوز با هنر بغرنج، هنر فشرده، هنری که مطالب فراوانی را که زمانی ضمن یک رمان مطول بیان می‏شد، در حجم بسیار ناچیزی عرضه کند، مانوس نشده‏اند؛ به عبارت دیگر هنوز در این مورد، باید غذا را برای‏شان جوید. مردمی که نوول را می‏فهمند چند صد سال سابقه خواندن و نوشتن رمان دارند. حالات فراوانی که فقط در یک رمان چند صد صفحه‏ای می‏گنجد، در نوول باید به نحوی بیان شود که خواندن آن در یک نشست ممکن گردد. واضح است که تا چه حد باید فشرده باشد. در نوول، نویسنده آن قدر مجال و وسعت دید ندارد که دنبال هر قهرمانی برود و یا در آن واحد، جزییات اعمال چند آدم را، در چند مکان، از نظر بگذراند. بنابراین فقط به دنبال آدم اصلی به راه می‏افتد و فقط او را می‏بیند و نیز فرصت ندارد که از بدو تولدش با او همراه باشد. از این جهت گاه پیش می‏آید که با یکی دو ساعت همراه شدن با آدم داستان، باید تمام گذشته، آینده، شخصیت کنونی و وضع موجود او را ببیند و نشان دهد؛ هم چنین ، آدم‏های دیگر را در مدت کوتاهی، که با آدم اصلی رو به رو می‏شوند، از گفتار و کردار آن ها، باید بشناسد و نشان دهد و در همین فرصت‏های کوتاه است که تیپ‏های مختلف باید توصیف شوند. گفتگو، بهترین وسیله‏ی نیل به این هدف است و به همین علت در نوول، نقش اساسی به عهده گفتگو است و نویسنده، خود اجازه ندارد که با شرح و بسط و قضاوت و استدلال، مطلبی را شیر فهم کند.
در رمان، وقایع را شرح می‏دهیم تا نتیجه و اثر آن‏ها را در شخصیت‏ها معین سازیم؛ ولی در نوول، می‏توان نتیجه و اثر وقایع را در شخصیت‏ها بیان کرد و درک وقایع موجب و موثر را به عهده خواننده واگذاشت. خواننده نوول، خواننده‏ی قرن حاضر، خواننده‏ای که چند صد سال سابقه ادبی در پشت سر دارد، می‏تواند درک صحیح داشته باشد و در نتیجه نوول را درست بفهمد و دوست بدارد. چنین خواننده‏ای که می‏تواند از هر اشاره‏ای مطلبی درک کند، به خواندن رمان و شرح و بسط فراوان احتیاج ندارد و از آن لذت نمی‏برد (مگر رمانی که خود، نوول وسیعی باشد) داستان سعدی را به خاطر می‏آورم که خطابه مفصلش در مردم اثر نکرد، ولی یک جمله از گفتار وی، شوریده‏ای را پریشان ساخت. ادامه دارد…