زیبایی شناسی معاصر در نثر فارسی

قسمت ششم

غلامحسین خیّر

تغییر کیفیت زیبایی شناسی دلیل نفی زیبایی شناسی نیست. هم چنین لزوم تغییر کیفیت فصاحت و بلاغت و بدیع و تنفر از شیوه گذشتگان‏، نباید موجب نفی این سه رکن نویسندگی گردد. در هیچ زبانی جملات و لغات، با همان ترکیب و معنای نخستین، به کار نمی‏رود. لغات بسیاری می‏شناسیم که معنایی را که در گذشته داشته‏اند از دست داده‏اند یا لغاتی که به کلی مهجور گردیده‏اند و در مقابل، لغات دیگری به وجود آمده‏اند. امروز معانی با تعبیراتی مشابه با تعبیرات «سعدی» و «نظامی» بیان نمی‏شود؛ امروز هیچ مویی به مار سیاه تشبیه نمی‏گردد. هم چنین در میان ملل مخالف ممکن است زیبایی شناسی همانند نباشد. ادبیات هر کشور، در درجه اول، زاییده ذوق آن ملت است و ممکن است مقتضی زیبایی شناسی سایر ملل نباشد مگر در زمینه‏ی مسایل مشترک بین ملل. هم چنین است در باره طبقات و بعد، درباره افراد مختلف.

از طرفی، نکات مشترکی در زیبایی شناسی افراد و طبقات و ملل در زمان‏های مختلف موجود بوده و هست زیرا بعض شرایط گذشته، به حال خود مانده و در میان مللو طبقات و افراد مشترک است. می‏توان چنین گفت که در هر شرایط زمانی و مکانی، استنباطی خاص، مقتضی آن شرایط، از تمام مسایل از جمله زیبایی شناسی، پدید می‏آید ولی غیر ممکن است که تمام شرایط گذشته تغییر کند؛ حتی اگر تمام شرایط اجتماعی و سیاسی و علمی و نظامی و غیر آن‏ها تغییر یابد، باز هم در سرزمین مشرق، آفتاب به شدت ده قرن پیش می‏تابد و در انگلستان هوا مه‏آلود است، هم چنان که هزار سال پیش بود.

همه می‏دانیم که شرایط زمانی و مکانی امروز ما، زیبایی شناسی قرن هفتم هجری را ایجاب نمی‏کند و به همین علت کسی انتظار ندارد که ذوق ملت، فصاحت و بلاغت و بدیع گذشته را به پسندد. اما اشکالی ندارد که فصاحت و بلاغت و بدیع، با رنگی تازه، جلوه‏گر شود. بنابراین ایراد من به نویسندگان معاصر، نباید دلیل میل بازگشت به شیوه قرون گذشته شمرده شود و عادلانه نیست که سفارش من، روی شکل جملات، به کهنه‏پرستی تعبیر شود. به علاوه، نامفهوم بودن و سستی جملات، از هم جداست. من قبول کردم که زیبایی شناسی طبقات و افراد مختلف، یکسان نیست. حال می‏گویم اگر در میان طبقات آشتی امکان ندارد، این امکان موجود است که افراد یک طبقه مفهومی همانند از هنر و زیبایی بیابند. نویسنده می‏تواند و باید به ایجاد این هماهنگی کمک کند. در این حال لازم است که خود، زیبایی شناسی طبقه‏ای را، که برای آن می‏نویسد، درک کند و همان زیبایی شناسی را، با در نظر گرفتن مقتضیاتش، تکامل دهد. و چون ذوق مردم ما پرورده نیست، باید پذیرفت که در لغات و جملات و تعبیرات، هدف نویسنده، قبول سطح ذوق عمومی نباید باشد؛ بلکه وظیفه نویسنده، رسایی بخشیدن به تعبیرات و شیرین‏تر کردن زبان است؛ بدون آن که از مقتضیات طبقاتی دور افتد و اشکال کار نیز در همین است.

نویسندگان ما کوششی را، که برای پرورش عمومی لازم است، به کار نمی‏برند؛ زیرا معتقدند باید زبان نویسنده، مردم فهم باشد. تاثر من از این است که نویسندگان ما مردم فهم بودن بیان را با سستی و نازیبایی جملات اشتباه کرده‏اند. درباره زبان عامیانه، شاید حق با کسانی است که تیپ‏ها را با بیان و اصطلاحات تیپ خودشان در صحنه وارد می‏کنند ولی اگر نویسنده هم، زبان یکی از آن‏ها را برای خود انتخاب کند، باید گفت که خود وی نیز از ایشان است؛ حال آن که نویسنده، قبل از همه چیز، نماینده نویسندگان و روشنفکران و زبان‏شناسان است. نویسنده حق دارد ما را با تیپ‏ها آشنا سازد. ولی در عین حال تنوع بیان، به اعتبار اختلاف تیپ‏ها، باید حفظ شود. اما اگر قبول کنیم که برای نمایاندن تیپ‏هاست که بیان‏های مختلف محاوره به کار می‏آید آن وقت مواردی هست که دو سیما (پرسناژ) چنان با هم اختلاف دارند که الزاما یکی مغلق و ادیبانه و دیگری عامیانه سخن می‏گوید و نیز تعابیرشان یکسره با هم تفاوت دارد. آیا همین اختلاف، میان نویسنده‏ای که از هر علمی اطلاعی دارد، با بعضی سیماها موجود نیست؟ زبان نویسنده، خود، زبان به خصوصی است که باید حفظ شود و این بیان است که می‏تواند زبان را تلطیف کند و کمال بخشد. به علاوه، در نوشتن بیان محاورات از زبان تیپ‏ها، باز هم نباید مقلد و نقال بود زیرا در این صورت، تیپ‎ها فقط خودشان را نشان می‏دهند؛ ولی ذوق مردم پرورش نمی‏یابد. ما می‏توانیم با همان تعبیرات و لغات و جملاتی که تیپ‏ها در محاوره عمومی به کار می‏برند، ایشان را در آثار خود معرفی کنیم. ولی در عین حال لازم نیست بی‏ذوقی ایشان را در تلفظ و انتخاب، تقلید کنیم. ما می‏توانیم در میان لغات و تعابیری که مثلا طوافان به کار می‎برند و در بین الحانی که می‏خوانند و اوزانی که برای جلب مشتری به لحن خود می‏دهند، آن را انتخاب کنیم که زیباتر و گویاتر است. حتی اگر ناسزاهای ایشان را می‏نویسیم باید در انتخاب آن، از نظر زیبایی و رسایی و لطف استعاره و ترسیم صفات (تیپیک) دقت کنیم و فقط با این دقت است که زبان عامیانه می‏تواند کافی‏ترین وسیله ترسیم باشد. در این حال جملاتی که از زبان تیپ‏ها بیان می‏کنیم برای ایشان غیر مانوس و غیر قابل فهم نیست؛ می‏فهمند و می‏پسندند و زیباترین لغات و تعبیرات خود را می‏شناسند و تقلید می‏کنند. با این روش است که نویسندگان می‏توانند ذوق‏ها را (بدون انحراف از مقتضیات و بدون تصرف در ذوق‎ها) چنان پرورش دهند که بتوانند بجای لغات (محمل، دلیجان، کجاوه،) که مقتضی چند قرن پیش بوده است، لغتی زیباتر از لغت (خودرو) به معنی اتومبیل بسازند و یا به کلی از لغت (اتومبیل) (که در تلفظ، برای زبان فرانسه مقتضی است) بی‏نیاز گردند؛ (اگر لغاتی که موافق طبع زبان نیست وارد زبانی می‏شود از آن جهت است که زبان، نتوانسته است لغت مناسبی برای آن مفهوم به وجود آورد) هم چنین می‏توانند بدون از دست دادن زبان تیپیک خود، زیباترین شکل همان زبان را به وجود آورند.

باید دریافت که زبان عامیانه چرا در ادبیات وارد شد و حال چه نقشی می‏تواند داشته باشد؟ به شرط آن که زبان عامیانه را از دو جهت در نظر آوریم؛ یکی تعبیرات و یکی بیان شکسته‏ی محاوره.

این زبان شاید اول بار به علت وسعت و توانایی بیان در ادبیات وارد شده باشد؛ زیرا مردم عامی، اصطلاحاتی برای بیان مفاهیم به وجود می‏آورند که از هر جهت گویا است، ولی چون عامیانه و گاهی مستهجن است، در گذشته در کتاب‏ها راه نمی‏یافت و نویسندگان تصور می‏کردند با به کار بردن آن‏ها از متانت نوشته‏ی خود خواهند کاست. در عین حال خود از ایجاد اصطلاحات ادیبانه‏تر یا عاجز بودند یا بیان‏شان در خور فهم مردم نبود و از وقتی که نویسندگان دانستند باید برای همان مردم عامی نوشت، لازم شد تا زبان همان مردم را وسیله‏ی بیان قرار دهند. زبان ادبیات قبل از آن زبان اشرافی بود.

بدین سان زبان عامیانه در ادبیات وارد شد. ولی اگر وسیله‏ای به منظور خاصی ساخته شود، دلیل آن نیست که استفاده‏های بیشتری از آن نشود؛ نویسندگان به زودی دریافتند که نه تنها از نقطه نظر انتقال مفهوم و سهل‏الفهم بودن نوشته، بلکه از نظر ترسیم سیماها، که از مهم‏ترین ارکان نویسندگی است، بهترین وسیله، همان زبان عامیانه است.

مواردی پیش می‏آید که یک جمله از زبان یک سیما، گذشته و حال و آینده و وضع زندگی و فکر و قیافه او را نشان می‏دهد و در این شیوه است که برای ترسیم کشیش «میریل» (از سیماهای کتاب بینوایان «ویکتور هوگو») به یک صد صفحه شرح و تفسیر احتیاج نداریم.

هیچ زبانی نیست که از دستور (گرامر) بی‏نیاز باشد. زبان بدون دستور، در هم ریخته و مغشوش است و نه تنها زیبا نیست، بلکه کار آموزش و پیشرفت ادبیات را مشکل و گاهی محال می‏سازد.

نویسندگان ما (آنان که هنر را بهتر از کهنه‏پرستان دریافته‏اند) چنان در محتوا غرق شده‏اند که شکل را تا حدی فراموش کرده‏اند.

در (نامه‏ها) به وضوح دیده می‏شود که نویسنده حتی در بند درستی جملات و لغات و ترکیبات و رعایت دستور زبان نبوده است.

ادامه دارد